تركيبات موم زنبور عسل
موم حاصل از نوعی زنبور عسل غربی به نام Apis mellifera ، شامل حداقل ۲۸۴ تركيب مختلف مي‌باشد که همه آنها كاملاً تشخيص داده نشده‌اند، ولي بيش از ۱۱۱ تركيب فرار در این موم وجود دارد و از این میان، حداقل ۴۸ تركيب يافت گرديدند كه به خوشبو كردن موم كمك مي‌كنند.
تركيبات عمده موم زنبور عسل عبارتند از: مونو دي استرهاي اشباع شده و اشباع نشده، هيدروكربنهاي اشباع شده و اشباع نشده و اسيدهاي فرار و هيدروكسي پلي استرها. نسبت مقادير استر به اسيدها، بطور قابل ملاحظه‌اي در اثر گرما دادن بيش از حد تغيير مي‌يابد. در ۱۰۰ درجه سانتيگراد به مدت ۲۴ ساعت نسبت استر به اسيد، فراتر از حدود تعيين گرديده براي موم زنبور خالص تغيير مي كند.
موم زنبور عسل براي مصرف انسان بي خطر است. موم خالص به ندرت يافت مي شود به طوری که در آن، ۵ % گرده گل و بره موم نيز ديده مي شود. موم ماده‌اي خنثي است، يعني به هيچ وجه دستگاه هاضمه انسان نسبت به آن، عكسل العمل نشان نمي‌دهد و بدون تغيير از بدن عبور ميكند. با اینحال، مواد محلول يا موجود در موم، به تدريج آزاد مي گردند. از اين خاصيت در بسياري از فرآورده‌هاي دارويي بهره‌برداري مي‌گردد. ضمناً اين خواص وقتي كه موم نزديك مواد شيميايي سمي و آفت كش‌ها يا بعد از بعمل آوردن با دواهاي مختلف در داخل كندو نگه داشته شود، مي‌توانند مسئله‌ساز باشند.
خواص موم طبیعی عسل
موم داراي طبیعت گرم است. موم ماده ای است غیر قابل هضم برای انسان که ساختمان آن ازترکیب اسید های چرب با الکل تشکیل شده است. موم در دمای اتاق جامد است، در الکل و آب غیرمحلول و در اتر و سولفوردوکربن قابل حل می‌باشد و در حرارت ۶۰ درجه ذوب می‌شود.
از هر ۱۰ قاب بافته شده در کندو، ۲۵۰ گرم موم خالص می توان بدست آورد. برای تولید ۱ کیلوگرم موم، زنبورها باید ۱۲ کیلو عسل بخورند.
خواص و کاربرد های هر نوع موم منحصر به خود آن است. مهمترین کاربرد آن در خود کندو می باشد که زنبور عسل از موم برای ساختن (شان) بعنوان محلی برای تخم ریزی و پرورش نوزادان، انبار عسل، انبار گرده گل و بطور کلی محل زندگی خود استفاده می کند.
مناسب برای سینوزیت و تنگی نفس
جان ویس پزوهشگر آمریکایی، جویدن فرآورده ای از موم و عسل را، برای پاک کردن راه های بینی و حلق، توصیه می کند و در مورد سینوزیت، تنگی نفس، احتقان و سرفه و زکام، آن را دارویی بی نظیر می شناسد. برای این کار بیماران باید نصف قاشق مربا خوری عسل را با موم مصرف نموده و موم آن را یک ربع بجوند.
استحکام لثه ها
جویدن موم عسل، جرمهای دندانها را از بین می برد و لثه ها را محکم می کند. نتایج تحقیقات پژوهشگران نشان می دهد، مصرف موم عسل برای پیشگیری از ایجاد پوسیدگی و پلاک دندانی سودمند است.
پژوهشگران کشورمان،تاثیر عصاره موم عسل را بر پوسیدگی و پلاک دندانی بررسی کردند که براساس آن، غلظت های مختلف عصاره موم عسل، توقف رشد و یا نابودی یکی از میکروب های اصلی ایجاد پوسیدگی و پلاک دندانی موسوم به باکتری استرپتوکوکوس موتانس را باعث می شوند.
این بررسی که مشروح آن در مجله دانشگاه علوم پزشکی منتشر شد، همچنین نشان می دهد، عصاره موم عسل، توقف تولید آنزیم اصلی تشکیل تجمع این میکروب را باعث می شود. تجمع استرپتوکوک های دهانی به ویژه استرپتوکوکوس موتانس از عوامل اصلی ایجاد پلاک دندانی و پوسیدگی دندان است. مواد طبیعی مهار کننده تجمع این باکتری ها اهمیت زیادی دارند.
پیشگیری از سرطان
بیشترین میزان مواد آنتی اكسیدان عسل در موم آن قرار دارد. آنتی اكسیدان ها موادی هستند كه با خنثی كردن مواد زیانبار در بدن، در جلوگیری از بروز بیماری ها و انواع سرطان، اهمیت بسزایی دارند. میزان مواد آنتی اكسیدان موجود در عسل، از میزان این مواد در موم كمتر است و با گرفتن موم از عسل، آثار سودمند آن كاسته می شود.
دیگر فواید موم عبارتند از:
موم داراي خاصيت افزايش دهنده ترشحات بزاق و نرم کننده گلو مي باشد.
موم تقويت کننده نيروي جنسي است.
مصرف موم به مقادير زياد، زيان آور مي باشد.
مراقب موم عسل باشید!
از آنجا که زنبورعسل برای درست کردن هر گرم موم، شش گرم عسل مصرف می‌کند، احتمال تقلبی بودن عسل‌های موم‌دار عرضه‌شده در سطح خرده فروشی‌های شهر و به‌کارگیری پارافین وجود دارد!
عسل‌هایی که در سطح شهر به‌صورت موم‌دار به فروش می‌رسد، دارای مومی با درصدی از پارافین هستند که برای سلامت افراد
زنبورعسل برای تولید هر گرم موم، شش گرم عسل مصرف می‌کند. لذا تولیدکنندگان حقیقی عسل نیز معمولاً حاضر به فروش عسل با موم نیستند و از موم تولیدشده دوباره برای تولید عسل استفاده می‌کنند.
موم مصنوعی در کارگاه‌های موم‌سازی با ترکیب پارافین و موم طبیعی تولید می‌شود. مومهای مصنوعی، خواصي مانند فواید دارويي، شكل‌پذيري و عطر موم های طبیعی را ندارند و برای سلامتی مضر هستند!!
مصرف موم در صنعت
در دوران قدیم موم جهت مومیایی کردن مردگان مورد مصرف قرار می گرفت. موم در شمع سازی، در تهیه قالب برای ریخته گریهای فلزی و مدل سازی، مجسمه سازی، در صنایع آرایشی برای ساخت کرمها و پمادها، در صنایع داروئی بعنوان روکش برای قرصها یا حامل داروهای دیگر، در صنایع شیرینی پزی، در دندان سازی برای تهیه قالب دهان و دندان، در صنعت چاپ بعنوان محافظ، در تهیه کاغذهای کربنی و تولید مرکب برای چاپ، در صنعت برق برای عایق بندی الکتریکی مدارها با فرکانس بالا، تولید واکس برای جلا دادن اشیاء، مبلمانهای چوبی، ساخت مدادهای شمعی و بسیاری موارد دیگر، کاربرد دارد.
کاربرد دارویی
موم بعنوان پوششي براي داروها يا قرصها بکار می رود زیرا موم بلع را تسهيل مي‌نمايد و حل تركيبات محصور را به تاخير مي‌اندازد تا اينكه به جهاز هاضمه برسند.
موم زنبور را نيز مي توان بعنوان مخلوطي با دارو تهيه كرد و بعد بعنوان يك مكانيسم زمان آزادسازي عمل ميكند كه دارو را در مدت زمان طولاني‌تري پخش ميكند.
به دليل بي اثر و غير فعال بودن موم زنبور عسل، براحتي با داروها مخلوط مي شود، بدون اين که هيچ واکنش ناخواسته اي بين مواد موثره و موم زنبور عسل رخ دهد.
امروزه براي حفاظت داروهاي حساس به هيدروليز و اکسيداسيون، آنهارا با لايه اي نازک از موم زنبور عسل مي پوشانند، موم عسل به عنوان لايه هيدروفوب پوششي در اطراف دارو ايجاد مي کند و سبب آهسته شدن انحلال و آزاد سازي دارو مي شود.
کاربرد غذایی
موم زنبور عسل در انواع فرآورده‌ها و فرآيندها از بسته‌بندي تا عمل آوري و نگهداري مورد استفاده بوده است. همچنين بعنوان عامل تفكيك در صنعت شيريني پزي و در فيلترهاي سيگار مورد استفاده قرار گرفته است. بسياري از اين كاربردها را مي‌توان با ساير مومهاي ارزانتر به انجام رساند.
كاربرد متداول، ساده و در مقياس كوچك براي موم، حفاظت ظروف در برابر اثرات اسيدهاي حاصله از آبميوه‌ها يا عسل است. استوانه‌هاي فلزي براي نگهداري و ارسال عسل بايد جهت جلوگيري از خوردگي آهن روكش گالوانيزه گردند. روكش ممكن است شامل رنگ مخصوص مواد غذايي گران، كيسه پلاستيكي ساخته شده از پوشش نازك پلاستيكي مخصوص مواد غذايي با لايه نازكي از موم باشد.
کاربرد در زنبورداری
در كشورهايي كه از كندوي چوبي استفاده مي‌شود، بيشتر موم زنبور توليدي داخل، بوسيله زنبورداران براي ساختن قاعده‌هاي مومي (صفحات نقش و نگاردار مومي كه به زنبورها بعنوان راهنما براي ساختن شان هايشان داده مي‌شود) مصرف مي‌شود. زنبورها قاعده ساخته شده از مومهاي مصنوعي، مانند موم پارافيني را قبول نخواهند كرد.
تهیه شمع
موم زنبور عسل به آرامی می سوزد و بوی طبیعی خیلی معطری دارد. این دو کیفیت باعث می شود شمع های حاصل از موم زنبور عسل، واقعاً بی نظیر و فوق العاده باشند. موم بعد از پيه كه ارزانتر است، ماده اوليه اصلي براي شمعها تا قبل از توسعه فرآورده‌هاي نفتي ارزانتر مانند موم پارافيني بود كه طي قرن گذشته معرفي گرديد. موم در تولید شمع های بدون دود و اشک کاربرد دارد.
چون موم نقطه ذوب بالاتري نسبت به اكثر مومهاي پارافيني (اكثر آنها بين ۴۸ و ۶۸ درجه سانتيگراد ذوب مي‌شوند) دارد، شمع‌هاي موم زنبور عسل در درجه حرارت محيطي بالاتر مستقيم و راست باقي مي‌مانند. اگر اندازه فتيله درست با قطر شمع متناسب گردد، كمتر احتمال دارند تا شمع‌هاي ساخته شده از مواد ديگر چكه كنند. مومهاي داراي نقطه ذوب بالاي ۸۸ درجه سانتيگراد طي سوختن خوب كار نمي‌كنند.
كليساي كاتوليك از شمعهايي در مراسمش استفاده ميكند كه حداقل از ۱/۵۱ % موم زنبور خالص ساخته شوند.
صنعت مواد آرایشی
بزرگترین استفاده تجاری موم زنبور عسل، در صنعت مواد آرایشی است. دستگاه گوارش انسان و سایر جاندران، قادر به تجزیه مولکولهای موم نیست، یعنی پس از تغذیه جذب نمی شود و به همان صورت که تغذیه شده است، از بدن دفع می گردد، اما می تواند به سرعت توسط پوست جذب شود.
کاربردهای واقعی موم در مواد آرایشی مربوط به خصوصیات و ویژگیهای ذیل است:
براحتی در امولسیونهای آب در روغن و روغن در آب شرکت می‌کند، یک نرم کننده آلی و مکمل مرطوب کننده‌ها است، فعالیت حفاظتی از نوع غیرجذبی برای پوست دارد، عمل پاک‌کننده‌ها را تقویت می‌کند، عمل حفاظتی مواد ضد آفتاب را افزایش می‌دهد، خاصیت ارتجاعی و لاستیکی آن بازده محصول را از طریق ایجاد لایه‌های نازک بهبود بخشیده و امکان عملکرد بیشتری را روی سطوح پوست و لب مهیا می‌نماید، واکنشهای آلرژیک را تحریک نمی‌نماید.
بنابر دلایل بالا موم زنبور عسل به میزان قابل توجهی در مواد آرایشی مختلف که در ذیل آورده شده است استفاده می‌شود:
کرمهای پاک کننده، لوسیونها و کرمهای ضد سرما، کرمهای نرم کننده، ازاله کننده های مو، رژ لب‌ها، کرمهای ناخن، فرآورده‌های محافظت کننده دربرابر آفتاب، مواد آرایشی صورت و چشم. حتی در مواد آرایشی کف کننده همچون پاک‌کننده‌های پوست و بدن، موم زنبور عسل سازگاری پوست را بهبود می‌بخشد و خواص زیان بار سورفاکتانت‌ها را کاهش می دهد در حالیکه در شامپوها و حالت‌دهنده‌های مو وضعیت را بهبود می‌بخشد.
ريخته گريهای فلزی و مدل سازی
بعلت شكل‌پذيري زياد، موم به سهولت شكل مي‌گيرد و تراشيده مي‌شود. همچنانكه از مجسمه‌هاي مومي يافت شده در مقابر مصر باستان پيداست، موم شكل خود را حتي در مدت زمانهاي خيلي طولاني كاملاً حفظ ميكند.
نقطه ذوب نسبتاً پايين آن برداشت آسان و كامل را از قالبهاي ريخته‌گري ميسر مي‌سازد. فضاي خالي بجا مانده در اين قالب‌ها را مي توان با فلز مذاب پر كرد.
تقريباً در روزگاران باستان چه در آسيا و كشورهاي آمريكايي يا اروپا، صنعتگران روش (موم گمشده) را در مجسمه‌سازيهاي كوچك، تنديس‌هاي فلزي توپر، جواهرسازي، مجسمه‌سازي توخالي بزرگ و جديداً در رنگها بكار مي‌برند.
تا امروز، تركيبات مختلف موم زنبور و مومهاي ديگر جهت ساختن اشكال و ظواهر خاص براي جواهرسازي و اشكال هنري مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
صنعت چاپ
در آثار هنر قديمي كنده كاري يا حكاكي، از موم زنبور بعنوان پوشش سطح محافظ استفاده مي‌شد. كاربرد اسيدنيتريك غليظ يا مخلوطي (۱:۸ با نسبت حجمي) از اسيد هيدروكلريدريك و نيتريك بمدت چند دقيقه فلز بي حفاظ را كنده‌كاري ميكند و قسمت حكاكي آماده براي چاپ نگاتيو باقي مي‌گذارد. امروزه بجاي آن، آسفالت مايع بكار برده مي‌شود. يك الگوي آمريكايي موم را بعنوان قسمتي از پوشش محافظ مايع براي صفحات ليتوگرافي و نيز براي اتومبيلها بكار مي‌برد.
ساير موارد استفاده از موم
توليدات ديگري كه در آنها موم زنبور يك مكمل بوده، شامل موم پيوندزني، مداد رنگي، واكس كف اطاق و مبلمان، جلاي همه منظوره، و موم واكسهاي مانع خوردگي، محافظ ماشين و نخ خياطي (بويژه براي كشتي و كفاشي) مي باشند.
اثر حرارت دادن به موم عسل
گرما دادن طولاني تر با درجات حرارت بالاتر، به تخريب و از دست رفتن هيدوركربن‌ها منجر مي‌گردد. اين تغييرات نيز خواص فيزيكي موم را تحت تاثير قرار مي‌دهند. بدين ترتيب، گرما دادن بيش از حد، طي آب كردن يا عمل آوري مجدد، موم را از لحاظ ساختماني تغيير مي‌دهد و خواص مفيد بسياري از تركيبات فرعي‌اش، همچنين تركيبات خوشبو و فرار آن را تغيير مي‌دهد.
سفيد كردن، تركيبات خوشبوي موم را نابود ميكند. موم سفيد شده، ديگر عطر مخصوص و مطبوع موم را ندارد و مي‌توان پنداشت كه فاقد بسياري از تركيبات فرعي است.
موم زنبور عسل، نقطه ذوب نسبتا بالائی (مابین ۱۴۳ تا ۱۴۵ درجه فارنهایت) دارد و بسیار محکم است و در معرض فساد، توسط تعداد کمی از حلالهاست. آفتاب موم زنبور عسل را سفید می کند، اما مواد دیگری آن را تحت تاثیر قرار می دهند.
دانستنیهای بیشتر در مورد موم عسل
موم ماده ای است که در شکوفه های بسیاری از درختان جوان وجود دارد و این عصاره مخصوص، توسط زنبور عسل جمع آوری و به کندوهای عسل منتقل می شود تا در ساختن تشکیلات داخل کندوی عسل، چه در داخل بدنه درختان و شکاف کوهها و یا کندوهای دست ساخته، از آن استفاده شود. به عبارت دیگر موم در این کندوها، نقش ایزوله کردن ساختمان و تشکیلات زنبور عسل را ایفا نموده و فضایی است برای پرورش زنبورهای جوان و در نهایت ذخیره عسل برای استفاده در فصل زمستان.
مصریهای در ۴۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، زنبورعسل را نگهداری کرده و موم آنرا برای ساختن قالب، برای نوشتن و همچنین برای مومیایی کردن و محفوظ کردن اجساد مرده هایشان بکار می برده اند. رومیان از موم زنبور عسل، در کوزه گری، رنگرزی و نساجی استفاده می کرده اند. انواع عروسکهای مومی از معابد یونانیها و رومیان یافت شده است.
کاربرد موم زنبور عسل، برای تأمین روشنائی از زمانهای بسیار قدیم، خصوصاً در مصر باستان، بسیار رایج بوده است. برای اولین بار، شمع توسط یونانی ها، با بکارگیری نخ کتانی و موم زنبورعسل ساخته شد و برای تولید و تأمین روشنائی از آن استفاده گردید. قبل از پیدایش مومهای نفتی ارزان، از چربی حیوانی آب كرده برای شمعهای ارزان و موم تقلبی استفاده می‌شد.
استفاده از عسل موم دار در كشور ما بر خلاف ساير كشورها، داراي ارزش و گستردگي بيشتري مي باشد ، دلايل آن هم بيشتر توجيه كننده بوده، چرا كه معتقدند: عسل موم دار طبيعي بوده و در آن تقلبات كمتري صورت مي گيرد.
طرزساختن موم بوسیله زنبور
موم ماده ای است جامد و بی شکل با بوی مطبوع، بدون طعم و به رنگ زرد که حاصل ترشحات غدد موم ساز زنبور عسل است که در زیر شکم آن قرار دارند. موم در ابتدا بصورت مایع بوده و پس از مجاورت با هوا سخت شده و به صورت پولک در می آید. زنبورها موم را برای سلول سازی داخل کندو بکار می برند.
موم توسط غدد موم ساز در حلقه هاي شكمي از روز يازدهم تا زماني كه زنبورعسل شروع به جمع آوري شهد گل مي كند به صورت پولك ترشح شده و زنبور با گيره هاي پاهاي عقبي خود آنرا جدا كرده با آرواره هايش آنرا مالش داده و نرم ميكند سپس با مهارت خاص در تاريكي كندو آنرا به شكل شش ضلعي منظم كنارهم مي چينند. شكل شش ضلعي منظم امكان مي دهد كه تا حداكثر تعداد سلولها را، با حداكثر صرفه جويي در مصرف موم، بسازند.
زنبورهاي كارگر هشت غده موم ساز دارند كه در قسمت دروني حلقه هاي شكمي در بخش۴ تا ۷ شكمي جا گرفته اند. اندازه هاي اين غده هاي موم به سن زنبورهای كارگر بستگي دارد. این غدد، در سن تقريبا ۱۲ روزگي زنبور، در بزرگترين اندازه خود هستند كه از روز ۱۸ به بعد، حالت نزولي طي مي كند. در طي اين دوره، زنبور عسل پولك هاي مومي ساخته شده توسط غدد موم ساز خود را، با استفاده از فك و آرواره های خود جويده و ترشحات بزاقي خود را، جهت نرم كردن موم، به آن اضافه مي كند. بدین صورت موم به خوبي خمير شده و به روي شان عسل در ساختمان زيري ذخيره مي شود و يا از آن جهت چسباندن سلول هاي عسل استفاده مي كنند.
زنبورهای جوان بعد از تغذیه نوزادهای جوان لاروها و شفیره‌ها با ژله سلطنتی، در ساخت كندو شركت می‌كنند. عسل مصرف شده و بعد از ۲۴ ساعت همراه با بسیاری از زنبورهای دیگر در وضعیت معلق آرام می‌گیرد، ۸ غده موم ساز در زیر شكم زنبورهای جوان، تكه‌های صفحه ای كوچك موم ترشح می‌كنند. این بشقابكها توسط زنبور عسل تراشیده، جویده و با اضافه نمودن بزاق و انواع آنزیم ها، نرم و خمیری می شوند. زمانیکه این بشقابکها جویده شدند، به شان می‌چسبند و چند بار مجدداً جویده می‌شوند، بالاخره قسمتی از این شاهكار معماری، حجرات شش گوش، ساختمانی۲۰ گرمی، كه می‌تواند ۱۰۰۰ گرم عسل را نگه دارد را، بوجود می‌آورند.
از موم مثل بتن، برای دهانه خانه (شان) عسل، استفاده می‌شود و وقتی كه با مقداری بره موم مخلوط گردد، نوزادها، لاروها و شفیره ها را از بیماریهای عفونی و تلف شدن حفاظت می کند. علاوه بر بره موم، موم نیز برای پر كردن شكاف‌ها و پوشاندن اشیاء خارجی در كندو بكار می‌رود. مومی كه توسط زنبوردار جمع آوری می‌گردد، آن مومی است كه در ساخت (شان) بكار رفته است. زنبورها در كندوی قاب دار، موم را تقریباً از قسمت درپوش و سمت فوقانی حجرات عسل تولید می‌كند.
در زمانی که موم تولید می شود، زنبورها بايد ۱۲ تا ۱۸ روزه باشند (زنبورها بايد جوانتر باشند). بايد دماي محیط در اطراف زنبورهاي موم ساز، ۳۳ تا ۳۶ درجه سانتيگراد باشد. يك ذخيره غذاي رها شده (عسل روان غليظ) به ساخت (شان ها) كمك مي كند.
يك فصل پر محصول، ترشح موم را تحريك مي كند. در حاليكه در طي دوران سخت، به كلي اين ترشح متوقف مي شود. در هر صورت زنبورها مي توانند عسل و سلول هاي نوزادان خود را، حتي در صورت عدم وجود عسل روان قابل دسترس، بسازند، البته با موم موجود در شان ها.
